کاهش فرزندآوری و سالخوردگی جمعیت، یکی از بحران های جدی است که آینده کشور را با تهدید مواجه ساخته است.
وقتی صحبت از سالمندی جمعیت می شود در واقع از کاهش افراد 0 تا 14 سال یا همان جمعیت جوان و افزایش نسبت افراد 60 یا 65 سال و بالاتر صحبت می شود.
بر اساس نرخ باروری کلی یا همان تعداد فرزندان زنده ای که یک زن در طول دوران بارداری می تواند به دنیا بیاورد که 2/5 تعریف شده برای حفظ جمعیت جوان، هر ده زوج باید 2/5 فرزند داشته باشند اما به واقع آیا در حال حاضر این گونه است؟
متأسفانه خیر. و این را آمارها نشان می دهند. بر اساس آمارها، در حال حاضر ۱۱ درصد جمعیت کشور پیر است. این در حالی است که در خصوص شاخصه های توسعه یافتگی هر کشور، بررسی ترکیب سنی جمعیت کشورها، از اهمیت بسیار قابل توجهی برخوردار است و جمعیت جوان را در ردیف یکی از عوامل مهم اقتدار و توسعه کشورها به شمار می آورند.
اما این وضعیت در شهرستان رفسنجان به چه صورت است؟
گفته شد که سطح جانشینی برای نرخ باروری کلی 2/5 می باشد. بر این اساس اگر نرخ باروری کلی به کمتر از 1/5 برسد بازسازی و احیای جمعیت مجدد بسیار سخت می شود. در شهرستان رفسنجان اما آخرین نرخ باروری گزارش شده 1/74 است و با این اوصاف در حال حرکت به سمت تله یا چاله جمعیتی است. از مجموع جمعیت 302 هزار و 159 نفری این شهرستان، 20 هزار 682 نفر کودک، 66 هزار و 352 نفر نوجوان، 46 هزار و 662 نفر جوان، 134 هزار و 697 نفر میانسال و 33 هزار 766 نفر سالمند می باشند.
در خصوص چرایی کاهش فرزندآوری در کشور ما نسبت به چند دهه اخیر، برخی دلایل قابل بحث است که شاید از زبان خیلی از افراد، مهم ترین آن را بتوان ناشی از مشکلات اقتصادی جامعه دانست؛ هرچند نباید از نقش باورهای غلط هم به آسانی گذشت.
اجرای سیاست غلط تنظیم خانواده و ترویج شعار «فرزند کمتر، زندگی بهتر» که در مقاطعی از تاریخ کشور به گفتمان تبدیل شد سبب کاهش رشد جمعیت در ایران شد. شعاری که سبب شد تعداد فرزندان این سرزمین را کم کند ولی متاسفانه زندگی ها بهتر نشد و در حال حاضر کاهش نیروی جوانی یکی از معضلاتی است که گرفتار آن هستیم. عمده چالش ما در این حوزه هم، باورهای غلطی است که در ۲ دهه اخیر در خانواده‌ها و در ذهن جوانان ما رسوخ پیدا کرد.
در این موضوع هم شکی نیست که در سال‌های اخیر، وضعیت نامناسب اقتصادی و معیشتی، خانواده‌ها و زوجین را تحت تأثیر قرار داده و گرانی و تورم موجب کاهش چشمگیر سطح درآمد خانوارها شده است اما تنها دلیل اقتصادی نیست که موجب کاهش فرزندآوری شده است چرا که ما می بینیم بسیاری از زوج‌های مرفه، تحصیل‌کرده و کارمند به تک‌فرزندی روی آورده‌اند و یا اینکه تمایلی به بچه‌دار شدن ندارند، از طرف دیگر خانواده هایی که بیشترین زادآوری را دارند عمدتاً از قشر کم درآمد و محروم جامعه هستند و اتفاقاً از تکثر جمعیتی خود، ناراضی هم نیستند و به عبارتی زندگی شان بعد از تولد فرزندان، رونق و رواج و استحکام بیشتری هم یافته است و این نشان می‌دهد که نمی توان معضل تک فرزندی را به گردن مشکلات اقتصادی انداخت بلکه باید مسائل دیگر نیز بررسی و علت آن به مردم بازگو و برای آن راه حل پیدا کرد و به عبارت دیگر، دلایل و باورهای فرهنگی و اجتماعی نیز بر این موضوع تأثیرگذار است.
دستگاهها، نهادها و ارگان های زیادی از جمله صدا و سیما، رسانه‌ها، دستگاه های فرهنگی، گروه های مردم نهاد و خیرین حوزه سلامت نقشی محوری در تشویق فرزندآوری و اصلاح این فرهنگ غلط دارند که باید در قالب جهاد تبیین انجام شود. در این میان اما سهم وزارت بهداشت در افزایش جمعیت و برنامه ریزی در راستای ترغیب خانواده ها برای داشتن حداقل سه فرزند برای هر خانواده و تشکیل شبکه گسترده درمان ناباروری در کشور به عنوان یکی از مولفه های کاهش موالید قابل توجه است.
متأسفانه سطوح میانی وزارت بهداشت در قبال وظیفه وزارت متبوع خود، در خصوص سیاست های افزایش جمعیت، مقاومت به خرج می دهند. از سوی دیگر، علیرغم این که دولت از رایگان بودن هزینه های درمانی مادران باردار می گوید اما هزینه های جنبی و درمانی رقم بالایی است که به بیمه بودن یا نبودن افراد بستگی دارد. هزینه های ویزیت پزشک، مراقبت های زنان و زایمان، سونوگرافی، آنومالی، غربالگری، سزارین و … بسیار بالا است که می تواند علت عدم تمایل زوجین به فرزند آوری باشد.
متأسفانه سیاست‌ها و تبلیغات وسیع برای کنترل جمعیت، که طی ۳۰ سال اخیر در کشور جریان داشته است، به تدریج باعث تغییر فرهنگ عمومی و تمایل به فرزند کمتر شده و باید هر چه سریع تر یک راهکار اساسی برای این تغییر نگرش ایجاد شود. ترویج شعار «فرزند کمتر زندگی بهتر» در مقاطعی از تاریخ کشور تبدیل آن به گفتمان شد و امروزه باید همان فرهنگ اما به صورت برعکس در کشور در بین خانواده‌ها ترویج داده شود.
از سوی دیگر دولت می تواند از سیاست های انگیزشی موثر از جمله بهره‌گیری از مقررات تشویقی، بهبود نرخ اشتغال خانواده، افزایش اطمینان به پایداری شغلی، کاهش هزینه های تامین مسکن، کاهش واقعی هزینه های درمانی ناباروری و حمایت های درمانی و اقتصادی از والدین نوزادان برای ترغیب خانواده ها به فرزند آوری استفاده کند.
قدر مسلم این که اگر به فکر جوانی جمعیت نباشیم در کمتر از یک دهه پیش رو دچار « ابَر بحران سالخوردگی» خواهیم شد. فراموش نکنیم در سال ۹۵ نرخ رشد جمعیت 1/2 بود که این عدد در سال ۱۴۰۰ به 0/6 کاهش یافته است. به عبارتی در مدت ۵ سال، نرخ رشد جمعیت کشور؛ ۵۰ درصد کاهش یافته است. و با این اوصاف ما به زودی دچار رشد منفی جمعیت شده به گونه ای که به گفته کارشناسان در سال ۱۴۲۹ به کشوری سالخورده تبدیل خواهیم شد.